Drevni DNK otkrio kako su Sloveni promenili Evropu: Na Balkanu se desilo nešto posebno, pokazala analiza gena

Seoba i širenje Slovena jedan je od najznačajnijih događaja u evropskoj istoriji. Slovenske grupe se, od 6. veka, javljaju u pisanim izvorima kako Vizantije, tako i zapadnih država, a vremenom naseljavaju prostore od Baltika do Balkana i od Labe do Volge.

Ipak, za razliku od čuvenih seoba germanskih plemena poput Gota i Langobarda ili legendarnih osvajanja Huna, „slovenske seobe su dugo teška zagonetka za istoričare evropskog srednjeg veka“, saopštio je Institut za evolucionu antropologiju Maks Plank u Lajpcigu.

Razlog za to je što su rane slovenske zajednice ostavile prilično malo toga što bi arheolozi mogli da pronađu - praktikovale su kremaciju, gradile jednostavne kuće i proizvodile običnu, neukrašenu keramiku. Možda najvažnije, vekovima nisu ostavljale sopstvene zapise. Kao rezultat toga, sam termin „Sloveni“ bio je dvosmislen, dodaje se, „ponekad nametnut od strane spoljnih hroničara“ i često zloupotrebljavan u kasnijim nacionalističkim ili ideološkim raspravama.

Odakle su Sloveni došli i kako su tako temeljno promenili kulturnu i jezičku mapu Evrope?

Istoričari su dugo raspravljali o tome da li je širenje slovenske materijalne kulture i jezika bilo podstaknuto masovnom seobom naroda, postepenom „slovenizacijom“ lokalnog stanovništva ili kombinacijom oba faktora. Ali dokazi su bili oskudni - naročito u ključnim ranim vekovima, kada proučavanje DNK gotovo nemoguće zbog kremiranja, a arheološki tragovi bili skromni.

Kako su Sloveni transformisali Evropu

Međunarodni tim istraživača iz Nemačke, Austrije, Poljske, Češke i Hrvatske, predvođen konzorcijumom HistoGenes i u bliskoj saradnji sa Državnom kancelarijom za upravljanje nasleđem i arheologiju Saksonije-Anhalt, pružio je odgovore prvom sveobuhvatnom studijom drevne DNK srednjovekovne slovenske populacije.

Sekvenciranjem preko 550 drevnih genoma, tim je otkrio da je uspon Slovena, u svojoj suštini, bio priča o narodu u pokretu. Njihovi genetski potpisi ukazuju na poreklo u regionu koji se proteže od južne Belorusije do centralne Ukrajine – geografsko područje koje se poklapa sa onim što su mnoge lingvističke i arheološke rekonstrukcije dugo sugerisale.

- Iako su direktni dokazi iz ranih slovenskih centralnih oblasti i dalje retki, naši genetski rezultati nude prve konkretne naznake o formiranju slovenskog porekla – ukazujući na verovatno poreklo negde između reka Dnjestar i Don- rekao je e Joša Grecinger, genetičar sa Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju u Lajpcigu i vodeći autor studije objavljene u žurnalu Nature.

Podaci pokazuju da su, počevši od 6. veka nove ere, seobe velikih razmera prenele ove istočnoevropske gene preko širokih područja centralne i istočne Evrope, što je dovelo do toga da se genetski sastav regiona poput Istočne Nemačke i Poljske gotovo u potpunosti promeni. Ipak, ekspanzija nije pratila model osvajanja i carstva: umesto silovitih armija i krutih hijerarhija, doseljenici su svoja nova društva gradili na fleksibilnim zajednicama, često organizovanim oko proširenih porodica i patrilinearnih srodničkih veza. Takođe, ovo nije bio jedinstven, uniforman model u svim regionima.

U Istočnoj Nemačkoj promena je bila duboka: višegeneracijska porodična stabla postala su okosnica društva, sa srodničkim mrežama koje su bile obimnije i strukturiranije od malih nuklearnih porodica viđenih u prethodnom delu Seobe naroda.

Nasuprot tome, u oblastima poput Hrvatske, dolazak istočnoevropskih grupa doneo je mnogo manje poremećaja postojećim društvenim obrascima. Ovde je društvena organizacija često zadržala mnoge karakteristike ranijih perioda, što je rezultiralo zajednicama u kojima su se nove i stare tradicije mešale ili postojale uporedo. Ova regionalna raznolikost u društvenoj strukturi naglašava kako širenje slovenskih grupa nije bio proces koji se odvijao po istom kalupu, već dinamična transformacija koja se prilagođavala lokalnim kontekstima i istorijama.

- Umesto jednog naroda koji se kreće kao celina, slovenska ekspanzija nije bila monolitan događaj, već mozaik različitih grupa, od kojih se svaka prilagođavala i mešala na svoj način – što sugeriše da nikada nije postojao samo jedan slovenski identitet, već mnogo njih – objasnila je Zuzana Hofmanova sa Instituta Maks Plank i Masarikovog univerziteta u Brnu, u Češkoj, jedna od vodećih autorki studije.

Važno je napomenuti da genetski zapisi ne otkrivaju značajnu razliku u udelu polova u ovim migracijama: cele porodice su se kretale zajedno, a i muškarci i žene su podjednako doprinosili nastajućim društvima. Više podataka će u narednim godinama pokazati kako se svaka zajednica prilagođavala, integrisala ili iznova osmišljavala kao odgovor na migraciju i sopstvenu lokalnu istoriju.

Upečatljiva priča Istočne Nemačke

U Istočnoj Nemačkoj genetski podaci pokazuju izuzetno upečatljivu priču. Nakon pada Tirinškog kraljevstva, više od 85 odsto porekla u regionu može se pripisati novim pridošlicama sa istoka. Ovo označava promenu u odnosu na raniji period Seobe naroda, kada je stanovništvo bilo kosmopolitska mešavina, što najbolje ilustruje lokalitet Briken, bogato opremljeno kasnoantičko groblje iz Saksonije-Anhalt sa mešavinom severnoevropskog, centralnoevropskog i južnoevropskog porekla. Sa širenjem Slovena, ova raznolikost ustupila je mesto populacionom profilu gotovo identičnom modernim slovenskim govornim grupama u Istočnoj Evropi.

Arheološki dokazi sa grobalja potvrđuju da su se ove nove zajednice organizovale oko velikih proširenih porodica i patrilinearnog porekla – dok su žene stasale za udaju obično napuštale svoja sela kako bi se pridružile novim domaćinstvima na drugim mestima. Značajno je da genetsko nasleđe ovih ranih istočnoevropskih doseljenika i danas opstaje među Lužičkim Srbima, slovenskom manjinom u Istočnoj Nemačkoj. Uprkos vekovima okolnih kulturnih i jezičkih promena, Lužički Srbi su zadržali genetski profil blisko povezan sa ranosrednjovekovnim slovenskim populacijama koje su naselile region pre više od 1.000 godina.

Nestanak starosedelaca u Poljskoj

Posebno u Poljskoj, istraživanje obara ranije ideje o dugoročnom populacionom kontinuitetu. Genetski rezultati pokazuju da su, počevši od 6. i 7. veka nove ere, raniji stanovnici regiona – potomci populacija sa jakim vezama sa Severnom Evropom, a posebno Skandinavijom – gotovo u potpunosti nestali i postepeno su ih zamenili pridošlice sa istoka, koji su blisko povezani sa modernim Poljacima, Ukrajincima i Belorusima.

Ovaj zaključak je potkrepljen analizom nekih od najranijih poznatih slovenskih grobova sa inhumacijom u Poljskoj, iskopanih na lokalitetu Grodek, koji pružaju retke i direktne dokaze o ovim ranim migrantima. Iako je populaciona promena bila ogromna, genetski dokazi takođe otkrivaju manje tragove mešanja sa lokalnim stanovništvom. Ovi nalazi naglašavaju i razmere populacione promene i složenu dinamiku koja je oblikovala korene današnjeg jezičkog pejzaža centralne i istočne Evrope.

Specifičnost Balkana

Severni Balkan posebno pokazuje drugačiji obrazac u poređenju sa severnim imigracionim područjem – priču o promeni, ali i kontinuitetu. Drevna DNK iz Hrvatske i susednih regiona otkriva značajan priliv istočnoevropskog porekla, ali ne i potpunu genetsku zamenu. Umesto toga, istočnoevropski doseljenici mešali su se sa raznolikim lokalnim stanovništvom regiona, stvarajući nove, hibridne zajednice.

Genetske analize ukazuju na to da u današnjim balkanskim populacijama udeo ovog pridošlog istočnoevropskog porekla značajno varira, ali često čini otprilike polovinu ili čak manje modernog genetskog fonda, što naglašava složenu demografsku istoriju regiona. Formiranje takve mešovite zajednice jasno se vidi na lokalitetu Velim, gde neki od najstarijih slovenskih grobova u regionu pokazuju dokaze i o istočnoevropskim doseljenicima i o do 30% lokalnog porekla. Ovde slovenska migracija nije predstavljala osvajanje, već dug proces sklapanja mešovitih brakova i prilagođavanja, što je rezultiralo kulturnom, jezičkom i genetskom raznolikošću koja i danas karakteriše Balkansko poluostrvo.

Primer iz Moravske kneževine

U nezavisnoj studiji, objavljenoj u isto vreme u Genome Biology, istraživači iz Češke, Nemačke, Švajcarske i Velike Britanije, pod vođstvom dr Zuzane Hofmanove, otkrili su da je takođe došlo do populacione promene u Južnoj Moravskoj (Češka) i da se i ova demografska promena može povezati sa prelaskom na materijalnu kulturu povezanu sa Slovenima, koja potiče iz današnje Ukrajine.

Dok su celi genomi prethodnih stanovnika iz Seobe naroda pokazivali veliku genetsku raznolikost, pojedinci povezani sa kulturološkim horizontima vezanim za Slovene imali su sličnosti sa severoistočnom Evropom, što je karakteristika koja ranije nije bila prisutna. Ovaj skup podataka uključivao je jedinku, odojče, sahranjenu u veoma ranom slovenskom kontekstu koji se obično povezuje samo sa kremacijama, čime se vremenski okvir promene sužava na regionalnom nivou i povezuje sa praško-korčaškom kulturom.

Važno je da je isti genetski signal bio prisutan ne samo kod pojedinaca iz 7. i 8. veka, već je regionalno bio kontinuiran do 9. i 10. veka, kada se ovaj region povezuje sa jednom od najranijih slovenskih državnih tvorevina, Moravskom kneževinom, poznatoj po Ćirilu i Metodiju i prvom književnom slovenskom jeziku i pismu, glagoljici, koju su stvorili za svoju misiju među moravskim Slovenima.

Novo poglavlje u evropskoj istoriji

Ova studija ne rešava samo istorijsku zagonetku o tome kako je nastala jedna od najvećih svetskih jezičkih i kulturnih grupa. Ona takođe nudi nove perspektive o tome zašto su se slovenske grupe tako uspešno širile i zašto su ostavile tako malo tragova kakve su istoričari nekada tražili.

Kako Valter Pol, jedan od vodećih autora studije i medijavalista sa Austrijske akademije nauka, kaže, slovenska migracija predstavlja suštinski drugačiji model društvene organizacije: „demska difuzija ili pokret običnog naroda, koji često u malim grupama ili privremenim savezima naseljava nove teritorije bez nametanja fiksnog identiteta ili elitnih struktura“. Njihov uspeh možda nije bio posledica osvajanja, već pragmatičnog, egalitarnog načina života - onog koji je izbegavao teške terete i hijerarhije raspadajućeg rimskog sveta.

Na mnogim mestima, Sloveni su ponudili dobru alternativu propadajućim carstvima oko sebe. Njihova društvena otpornost, relativno jednostavna ekonomija zasnovana na preživljavanju i spremnost na prilagođavanje učinili su ih dobro prilagođenim periodima nestabilnosti, bilo da su uzrokovani klimatskim promenama ili kugom.

Novi genetski nalazi podržavaju ovo tumačenje. Uglavnom tamo gde se rane slovenske grupe nalaze u arheološkim i istorijskim zapisima, njihovi genetski tragovi se podudaraju: zajedničko poreklo, ali regionalne razlike oblikovane stepenom mešanja sa lokalnim stanovništvom. Na severu su se raniji germanski narodi uglavnom iselili, ostavljajući prostor za slovensko naseljavanje. Na jugu su se istočnoevropski pridošlice stopili sa postojećim zajednicama. Taj mozaički proces objašnjava izvanrednu raznolikost koja se nalazi u kulturama, jezicima, pa čak i genetici današnje centralne i istočne Evrope.

- Širenje Slovena je verovatno bio poslednji demografski događaj kontinentalnih razmera koji je trajno i suštinski preoblikovao i genetski i jezički pejzaž Evrope – rekao je Johanes Krauze, direktor Instituta Maks Plank za evolucionu antropologiju i jedan od glavnih autora studije.

Sa ovim novim rezultatima, istraživači konačno mogu da sagledaju dalje od praznina u pisanim izvorima i arheološkim ostacima kako bi pratili pravi obim slovenskih migracija - jedno od najuticajnijih, a ipak nedovoljno istaknutih poglavlja u evropskoj prošlosti. Odjeci ove istorije ostaju i danas, u jezicima, kulturama, pa čak i u DNK miliona ljudi širom kontinenta.

(Telegraf Nauka/Max Planck Gesellschaft)