Nazivan je ludim imperatorom, bio je okrutan i ponašao se bizarno, ali znao je mnogo o lekovima i otrovima

Kad se pomene rimski car Kaligula (punim imenom Gaj Cezar Avgust Germanik), prva asocijacija obično su često opisivane ludačke odluke ovog imperatora, neobuzdana okrutnost i bizarno ponašanje. Reč je o čoveku koji je, prema predanju, svog konja imenovao za konzula i naređivao pogubljenja usred noći iz čistog hira. Ipak, novo istraživanje, objavljeno u časopisu Proceedings of the European Academy of Sciences & Arts, otkriva složeniju, gotovo nepoznatu stranu ovog vladara: Kaligulina veza s antičkom medicinom i njegovo zapanjujuće poznavanje farmakologije, posebno lekovite, ali i otrovne biljke kukurek, piše Archaeology News.

U središtu istraživanja stoji kratka, naizgled beznačajna anegdota koju je zapisao Svetonije. Jedan rimski senator putovao je u grčki grad Antikiru da bi lečio svoju nepoznatu bolest kukurekom, biljkom koja se u antičko vreme koristila za terapiju epilepsije, melanholije i raznih oblika duševnih poremećaja. Kada se senator iznova obraćao caru s molbom za produženje bolovanja, Kaligula je to odbio na najbrutalniji način — naredio je njegovo pogubljenje, izgovorivši rečenicu koja je vekovima tumačena kao izraz čiste surovosti: „Potreban je rez kad kukurek nije koristio za sve to vreme.”

Preporučujemo

Ova izjava, kako su istakli autori studije, Endru J. Koh sa Univerziteta Jejl i Trevor S. Luke sa Državnog univerziteta Floride, zapravo otkriva dublje razumevanje tadašnje medicinske prakse. Fraza o „rezu” (u smislu puštanja krvi) precizno odražava terapeutski koncept poznat iz antičke literature, naročito iz čuvenog dela De Medicina rimskog lekara Celzusa, koje je nastalo u vreme carevog prethodnika Tiberija. Naime, kada terapija kukurekom ne bi uspevala, sledeći korak u lečenju bila je upravo flebotomija — puštanje krvi. Kaligula, dakle, nije govorio u metafori, već u jeziku tadašnje medicinske doktrine.

Medicinski rukopisi

Da bi se dublje razumela ova veza, istraživači sa Jejlovog Programa za antičku farmakologiju (YAPP) sproveli su detaljna etnobotanička ispitivanja u savremenoj Grčkoj i analizirali najstarije medicinske rukopise, poput čuvenog Bečkog Dioskorida. Iako se Antikira od davnina povezivala sa kukurekom, pokazalo se da tamo nikada nisu postojale velike količine ove biljke. Umesto toga, Antikira je bila poznata po složenim lekovitim napicima, pravljenim od mešavine kukureka i biljke sesamoides, koja je ublažavala njegove toksične efekte. Ovi napici bili su toliko cenjeni da su učinili Antikiru centralnim mestom za medicinska dostignuća antičkog doba.

Zanimljivo je da Antikira nije bila nova destinacija za bogate Rimljane u potrazi za izlečenjem. Još u prvom veku pre nove ere, članovi elite odlazili su tamo zbog specijalizovanog lečenja. Kaligulin čukundeda, Marcus Livius Drusus, senator i političar, uspešno je lečen od epilepsije upravo u ovom gradu 91. godine pre nove ere. Ovaj fenomen bio je deo šireg trenda takozvanog antičkog medicinskog turizma, u kojem su imućni Rimljani putovali izvan granica Carstva, tražeći tretmane koji se nisu nudili u Rimu.

Ubistvo ludog imperatora Kaligule... Foto: akg-images / akg-images / Profimedia

Značajno je i to da su brojni antički izvori nagoveštavali da je Kaligula i sam patio od više fizičkih i psihičkih stanja. Spominju se nesanica, epilepsija, pa čak i razni oblici paranoje i duševnih poremećaja — sve bolesti za koje se u to vreme smatrao efikasnim upravo kukurek. Istovremeno, atmosfera političke nestabilnosti i porodične tragedije dodatno su ga mogli podstaći na interesovanje za otrove i protivotrove. Njegov otac, Germanik, preminuo je pod sumnjivim okolnostima, a Kaligulina porodica bila je uverena da je bio otrovan. U tom svetlu, carevo zanimanje za farmakologiju ne deluje kao hir, već kao sredstvo za ličnu zaštitu — način da preživi u svetu zavera i izdaje.

Ludak i tiranin

Podršku ovoj slici daje i filozof Filon iz Aleksandrije, koji je bio otvoreni Kaligulin kritičar. Ipak, čak i on priznaje da je car imao široko praktično znanje, uključujući i medicinu. Filon ga optužuje da je zloupotrebio Apolonovu lekarsku umetnost u političke svrhe — optužba koja, paradoksalno, potvrđuje da je Kaligula bio dobro upoznat sa lekarskim znanjima i tehnikama.

Zanimljivo je i da su brojni kasniji izvori, poput Svetonija i Dion Kasija, Kaligulu prikazivali isključivo kao ludaka i tiranina. Međutim, kako tvrde Koh i Luke, ovi prikazi mogli su biti namerno izvitopereni kako bi se opravdala njegova smrt i politička promena režima. U tom procesu, čak i njegovo medicinsko znanje moglo je biti prikazano kao deo njegove navodne opsesije trovanjem i ubijanjem — priče koje su se dobro uklapale u narativ o „ludom caru”.

Cilj istraživanja nije da popravi Kaligulinu reputaciju, već da ponudi složeniju i nijansiraniju sliku jednog od najkontroverznijih rimskih vladara. Umesto karikature ludaka opijenog moći, otvara se pogled ka ličnosti koja je, u atmosferi straha i političkih intriga, posezala za znanjem — bilo medicinskim, religijskim ili političkim — ne samo iz radoznalosti, već i iz nužde. U antičkom Rimu, znanje je bilo i oružje i sredstvo preživljavanja, ali i alat za manipulaciju. U Kaligulinom slučaju, njegovo poznavanje farmakologije i lekarskih praksi nije nestalo s vekovima, već je ostalo zakopano u rečenicama koje su vekovima tumačene doslovno, a danas počinju da se čitaju sa više slojeva. Iza okrutnog imperatora nazire se složen lik — paranoičan, bolestan, možda surov, ali i obrazovan, sa zapanjujuće jasnim razumevanjem sveta koji ga je okruživao i ugrožavao.

(Telegraf Nauka / Archaeology News)